Zomers van zon en zee, maar moet er ook nog zand zijn

Wie dit leest terwijl hij of zij op één van 's werelds vele idyllische stranden ligt te braden, beseft allicht niet dat hij of zij op een kostbaar goed ligt: zand. De wereld begint er een tekort aan te hebben, en dat omdat silicium in zowat alles zit waarop onze huidige samenleving gebouwd is. En alle woestijnen ter wereld zijn niet voldoende om het zandtekort te verhelpen: de bouwwoede is te groot. De vraag naar zand en grind is recentelijk zo drastisch gestegen dat deskundigen alarm beginnen te slaan, een waarschuwing die heus niet op los zand is gebouwd.

Een voorbeeld dat bewijst dat de experts je geen zand in de ogen strooien: in Jamaïca verdween in 2008 op één nacht tijd het 400 meter lange strand van Coral Spring. De daders waren er, ongemerkt, mee aan de haal gegaan in 500 vrachtwagens. Zij zijn nooit bij de lurven gevat. De media speculeerden destijds dat het zand ofwel gebruikt werd om een ander strand op te vullen, ofwel in de betonmolen terecht is gekomen. Buiten twijfel staat dat de roof lucratief was: het korrelige materiaal is al even gegeerd geworden als goud.

"Zand is de basis van onze moderne maatschappij", zegt wetenschapster Aurora Torres van het Duitse Zentrum für integrative Biodiversitätsforschung (iDiv). Haar onderzoeksresultaten over de uitwerking van zandwinning op de ecosystemen verschenen vorig jaar in het vaktijdschrift Science. Torres gelooft dat de meeste mensen zich niet bewust zijn van wat zij een "dreigende tragedie" noemt. "Bij de doorsneeburger leeft dat thema amper tot niet, maar in de voorbije jaren zijn steeds meer internationale organisaties zich over de thematiek beginnen buigen".

Het leven van de mens is, volgens de deskundige, letterlijk op zand gebouwd. Na water is zand wereldwijd de meest geconsumeerde natuurlijke koopwaar geworden. Zand steekt niet alleen in huizen, maar ook, moet er nog zand zijn, in glas, asfalt, cosmetica, tandpasta, microchips, schermen van smartphones, auto's en vliegtuigen.

Het uit zand gewonnen siliciumdioxide (SiO2) wordt ook in de wijnindustrie en in veel levensmiddelen gebruikt. "Zand is de megaster van onze industrieel en elektronisch tijdperk", schreef een Zwitserse krant

De globale nood aan zand overstijgt echter massaal wat ons door verwering aanbiedt. De massa zand dat gebruikt wordt, is de voorbije twintig jaar verdrievoudigd, berekende Pascal Peduzzi van het wereldmilieuprogramma UNEP. De man waarschuwt al jaren dat we de kop niet in het zand moeten steken. In 2014 stelde hij het VN-rapport 'Zand, zeldzamer dan je denkt' op. "We schatten het huidige verbruik op 50 miljard ton per jaar - dat is 18 kilo dagelijks voor elke aardbewoner". Voor een "gewone" eengezinswoning wordt al vlug ongeveer 200 ton zand gebruikt. Met wat de bouwsector per jaar aan zand gebruikt, "kan je een 27 meter hoge en 27 meter brede muur rond de hele Evenaar aanleggen".

Een mens zou dan denken: er is toch woestijn genoeg? Fout: woestijnzand is ongeschikt als grondstof voor beton. De korrels zijn door de eroderende wind te glad en rond geworden. Vandaar ook dat de stinkend rijke sjeiks in Dubai en Abu Dhabi voor hun megalomane bouwprojecten niets hebben aan het zand uit de omliggende woestijnen. Voor de Burj Khalifa, momenteel het hoogste gebouw ter wereld, moest het zand aangevoerd worden uit het verre Australië.

Voor de zandwinning worden reusachtige baggerschepen ingezet, die tonnen grond van de zeebodem schrapen, maar dat ook doen in meren en rivieren. De gevolgen voor de ecosystemen zijn vaak vernietigend. Rivierbeddingen en kusten eroderen, de fauna in de oceanen wordt verstoord, gehele eilanden verdwijnen. Installaties bedoeld om orkanen en tsunami's te weerstaan, worden nutteloos. Indonesië, bijvoorbeeld, speelt door de genadeloze jacht op zand steeds meer territorium kwijt. Meer dan 25 eilanden in de door toeristen zo geliefde archipel zijn intussen letterlijk kopje onder gegaan. Ook Europa wordt door de zandafname getroffen: de stranden van de Canarische Eilanden overleven heden ten dage door zandimport uit de Westelijke Sahara.

Met afstand de grootste exporteur ter wereld van zand, is de VS. De grootste importeur is Singapore, dat het silicium nodig heeft voor haar glitterende shopping malls en megagebouwen. Vooral in Oost-Azië hebben veel landen al de export van zand verboden. Die export gebeurt natuurlijk nog steeds, maar dan illegaal. De zogenaamde "zandmaffia" opereert met veel succes in India, stelt Aurora Torres. En die maffia deinst niet terug om te moorden voor een paar korrels meer zand.

Deskundigen zetten gelukkig de hakken in het zand met het ontwikkelen van alternatieven. Veelbelovend lijken het recyclen van bouwstoffen en de pogingen om woestijnzand dan toch voor woningbouw te gebruiken. Het probleem is evenwel complex, relatief nieuw en veelgelaagd. "Zand is steeds materiaal geweest dat in overvloed aanwezig was en amper iets kostte", zegt Torres. Dat is intussen serieus veranderd. "En voorlopig bijten we in de zoektocht naar een gedegen oplossing nog in het zand".